Przemiany przestępczości w Prusach w XVIII I XIX wieku (do 1871 r.)

Abstrakt

Jedną z cech epoki przednowoczesnej w Prusach była względnie niska stopa przestępczości o odmiennej niż dzisiaj strukturze oraz inne postrzeganie i funkcjonowanie sfery sprawiedliwości i aparatu ścigania. Jeżeli chodzi o rozmiary występku, to było ich zdecydowanie mniej na wsi, a więcej w dużych miastach, zapewniających anonimowość i możliwość ukrycia się sprawcom. Podobnie jak dzisiaj, dominowały kradzieże, a najsurowiej odnoszono się do morderstw. Wiele było przestępstw obyczajowych, przy czym pojęcie grzechu zasadniczo równało się z przestępstwem i znajdowało odzwierciedlenie w regulacjach karnych. Były to zjawiska uniwersalne i występujące nie tylko w Prusach. Tu jednak szybciej doszło do reform. Charakterystyczne było zagrożenie ze strony nieposiadających mieszkań włóczęgów i żebraków, którzy budzili obawy, a mogli stanowić w XVIII wieku nawet dziesięć procent populacji. Nasilone były zachowania agresywne i związane z przemocą fizyczną wobec kobiet i dzieci. Krytykowano bicie „nadmierne”, ale jeszcze samego zjawiska nie uważano za przestępstwo. Przemoc ojca i męża nad rodziną także należała do prerogatyw władzy. W okresie oświecenia władze Prus, na czele z Fryderykiem II, doprowadziły do wyeliminowania szeregu anachronizmów ze sposobu postrzegania i traktowania przestępczości. Na tle ewolucji europejskiej stało się to bardzo szybko. Wprowadzono równość wobec prawa, ograniczono, a potem wyeliminowano sądownictwo patrymonialne. Pojawiła się proporcjonalność kary, zrezygnowano ze stosowania tortur, zaczęła się upowszechniać kara więzienia, tolerancja religijna, zarzucono polowania na czarownice i barbarzyńskie kary za przestępstwa obyczajowe (seks przed ślubem, prostytucję), przestano karać śmiercią homoseksualistów i niedoszłych samobójców. Od XVIII wieku zaczęła się rozwijać instytucja policji, która wcześniej nie istniała w ogóle.

Przestępczość zaczęła narastać wraz z urbanizacją i industrializacją. Powstawały dające anonimowość duże aglomeracje i zanikała siła rodziny. Trudno ocenić wpływ znaczenia nasilającej się laicyzacji na wzrost przestępczości, niemniej trzeba stwierdzić ogólnie negatywny wpływ rozbicia dawnych więzi społecznych i wspólnotowych (religia, rodzina, gmina). Do poważnych aspektów przestępczości należały również bunty ludowe na tle panującego jeszcze w XIX wieku głodu (nieurodzaje, epidemie).