WYCHOWANIE RELIGIJNE ELEMENTEM EDUKACJI PIJARSKIEJ W RZECZYPOSPOLITEJ OBOJGA NARODÓW NA PRZEŁOMIE XVII I XVIII WIEKU

Abstrakt

Organizacja szkół pijarskich w Rzeczypospolitej Obojga Narodów oparła się głównie na zapisach konstytucji zakonnych autorstwa Józefa Kalasancjusza. Część II Constitutionum Congregationis Regularium Pauperum Matris Dei Scholarum Piarum niemal całkowicie poświęcona była szkolnictwu. Nie tworzyła ona sztywnych zasad nauczania, gdyż pozostawiała dużą swobodę nauczycielowi, tak w doborze tematyki zajęć, jak i podawanych lektur. Konstytucje Kalasancjusza w wydaniach w poszczególnych prowincjach zakonu zasadniczo umieszczano w całości. W kolejnych edycjach nie zmieniano ich treści, natomiast uzupełniano je nowszymi postanowieniami Kapituły Generalnej oraz kapituł prowincjonalnych. Było to zgodne z założeniami Kalasancjusza, który uwzględniał samodzielne działania w prowincjach, uwarunkowane miejscowymi możliwościami i potrzebami. Organizacja szkolnictwa pijarskiego zatem różniła się między sobą w prowincjach, co mogło powodować wrażenie braku dokumentu normującego działanie placówek oświatowych zakonu. Takie rozwiązanie było jednak zgodne z założeniami władz pijarskich. Każdorazowe wydanie konstytucji zakonu w poszczególnych prowincjach zawierało podstawowe zalecenia Kalasancjusza (ostatecznie przeredagowane w 1694 roku przez kapitułę generalną, której postanowienia ogłosił w 1698 roku w Rzymie generał zakonu Joannes Franciscus Foci) oraz późniejsze postanowienia Kapituły Generalnej i kapituł danej prowincji dotyczące organizacji szkolnictwa i doboru treści nauczania oraz lektur. Swoboda w organizacji szkół, doborze literatury, otwarcie na nowości a nawet eksperymenty, pozwoliły zapewne zakonowi na ziemiach ówczesnej Rzeczypospolitej na przygotowanie gruntu do późniejszych wielkich reform w duchu oświeceniowym. Prawdopodobnie pijarskie ratio studiorum umożliwiło zakonowi w XVIII wieku wyprzedzenie w dziedzinie oświaty innych zgromadzeń nauczających, na czele z Towarzystwem Jezusowym, które do połowy XVIII wieku wśród katolików odgrywało na tym polu wiodącą rolę.

Najważniejszym zadaniem wychowawczym szkół pijarskich, jak i innych placówek w omawianym okresie związanych z Kościołem katolickim, było wychowanie młodzieży w pobożności, która miała chłopców strzec przed występkiem. Uważano, że samo wykształcenie pozbawione „bojaźni Bożej” nie może przynieść właściwych skutków wychowawczych. Nauczyciele w trakcie lekcji nie ograniczali się tylko do podania treści danego przedmiotu, ale mieli kształtować wśród słuchaczy miłość religii i cnoty, aby wychowywać ich „na żywych członków Kościoła i zaszczyt społeczności”. Wszyscy uczniowie szkół pijarskich codziennie słuchali mszy świętej, a w niedzielę i święta brali udział w dwóch nabożeństwach. Słuchacze, którzy uchylali się od tego obowiązku, ponosili karę. Nowo przybyły do szkoły uczeń zobowiązany był się wyspowiadać i przyjąć komunię świętą. W każdą sobotę o godzinie piętnastej uczniowie śpiewali litanię. W czasie oratoriów starsi słuchali kazań, młodsi zaś katechizmu. Uczniowie starszych klas szkół pijarskich należeli do bractw religijnych. W szkołach pijarskich wszystko rozpoczynano, prowadzono i kończono „w imieniu Boga i dla jego chwały świętej”.